ББК71
ГРНТИ18.71.91
Дәәнә баатрмудын туск дуд
Мушаев Эрдни Владимирович
Методист по фолькору
МБУ МЦКИИ
Аннотация: В научной статье рассамтривается влияние мужественного характера и стойкости советских людей, принимавших участие в Великой Отечественной войне 1941-1945 г.г. . Среди которых комиссар Бадма Адучиев, Герой Советского Союза Николай Санджиров, Орденоносец Адьян Дулаханов, а также отражения их подвигов в калмыцких народных песнях.
Төрскән Харсгч Алдр дәәнд орлцсн дәәчнрин туск дуд мана сойлд ончта орм эзлнә. Тегәд чигн эк нутгин үлмә угаг харсч авхин төлә әмән әрвлл уга дәәлдҗәсн баатрмудын нердүдинь күндлҗ, теднә тускар һарһсн дуудыг тодлхар седҗәнәв.
Тиим цергчнрин негнь – Адучин Бадм. Адучин Хавңгин Бадм 1911-ч җилд Далвңгин (ода Лиманск район) нутга Далч гидг бичкн селәнд төрҗ. Далвң селәнә дундын сурһуль төгсәсмн. 1932-ч җиләс авн седкүлч болад көдлҗ эклсмн. «Улан баһчуд» болн «Улан Хальмг» гидг газетмүдт көдлҗәсн бәәҗ. 1934-ч җилд ВКП(б)-н гешүн болв.
Рис.1 Б.Адучиев
Төрскән Харсгч Алдр дән эклхин өмн ВЛКСМ-ин Хальмг Обкомин сегләтр болҗ көдлдг бәәсмн. Дарунь – Башантинск МТС-ин политотделын ахлач болад көдлҗ. 1942-ч җилд Адучин Бадм 59-ч тойгта «Гром» гидг нерәдлһтә отрядт орлцад, Эк-Нутгиннь үлмә уга бәәлһнә төлә фашистнрлә дәәлдәд йовсмн.
1942-ч җилин хулһн сарас авн Б.Адучиевиг Илья Гермашевин һардҗасн 59-ч партизанск отрядын коммисар болһв. Хулһн сарин 12-д отрядын хөрн хойр күн, тер тоод Адучин Бадм чигн, дәәснә эзлсн һазрт илгәгдҗ. Хаалһин зуур партизанмүд нәәмн кесг немш салдсиг бәрҗ, буудята машиг хаһлсмн. Элстин өөр үүлдсн цагт отряднь немшин 16-ч дивизиг кесг дәкҗ дәврҗ. 1942-ч җилин үкр сарин эклцәр Баһ-Буурл селәнә эргнд Адучиевин отрядын нәәмн күн немшин туршулла (разведкла) харһад, арвн долан дәәсиг алсмн. Тер өдр немш цергин һардачнр партизанск отрядыг уга кехәр арвн тавн автомашинтә салдс, офицермүд болн Троицкин, Приютна хойр нутгин полицмүдиг илгәҗ. Ут тоодан һурвн зун күн болҗ һарсмн. Аврлт уга бәәр-бәрлдәнә йовудт отряд олн фашистнриг уга кесмн. Энүнд немш офицермүд ик уурта болцхав. Тер бәәр-бәрлдәнд Адучин Бадм эврән һурвн немшиг алҗ. Зуг, дәәснә то дегд ик болад, отряд бүслврт тусч, олн партизанмүд, тер тоод командирнь Илья Гермашев чигн немшнрт бәргдв. Адучин Бадм бүслврәс алдрад һарч чадсмн. Сөөһәр Хар-Һазра нутга Эрктнә сельсоветин Хар-Толһа хотнд күрч ирәд, нег хальмг күүкд күүнә герт үлдҗ. Кесг өдртән тенд бәәрн улсла күүндәд, фронтд юн болсинь медүләд, немшнрин керг-үүлдврмүдт саад учрулхиг эрҗ, партизанск отрядмудыг тогтаһад, Советин йосна төлә олн-әмтиг ноолдулхар дуудвр кедг бәәсмн. Нег тиим күүндвриг полицейский Немеев соңсад, наадк урвачнрин цуглулҗ, Б.Адучиевиг бәрәд, Элстүр гестапод күргҗ. Энд Адучин Бадмиг удан генүләд, зоваһад бәәҗ, хаһад алсмн.
ВКП(б)-н Хальмгин обкомин көдләчнр Адучин Бадмд Партизанск отряд бүрдәсн болн залу-зөрмгән үзүлснә төләднь СССР-ин Деед Зөвллин Президиумд Ленинә орденәр ачлх эрлһ орулсмн.
Хальмг Таңһчин Элст болн Лагань балһснд, Әәдрхнә муҗин Далвң (Лиман) селәнд чигн Адучин Бадмин нертә уульнцс бәәнә. Олн-әмтн дунд бас нернь мөңкрсмн. Төрскән Харсгч Алдр дәәнә домгта баатрин тускар дун зокъялгдад, Таңһчин альк болвчн һазрт дуулгдад йовла. Целин района Баһ-Чонс селәнә Кармадаева Цаган Оконовна эн дууна нег вариантынь дуулдг бәәсмн:
Адучин Бадмин туск дун
Бәәснь, бәәснь хонад,һарсн отряднь
Адучин Бадм-ла толһалдг-ла биләлә
Адучин Бадм-ла толһалдг-ла болхнь
Әәмшгтә хортн-ла дәәврлдг-ла билә-лә
Олн гинә ирсн-ла немшиг, немшиг
Автомат хаҗ уңһадг-ла биләлә
Улан-ла комиссар Адучин Бадм-ла
Уралан үүрмүд гиҗ хәәкрдг-лә биләлә
Залуг зөрмг-ла мана ахнр-ла
Зөрглә немш-нә дәәврлдг-лә биләлә
Һавшун гинә мергн-ла мана-ла ахнрнь
Һавшун-ла немшиг һарһадг-ла биләлә
Баһ дүүвр-лә мана ахнрнь
Баатр цергнь йовдт-ла һарһлав,һарһлав
Баатр зөрмгтә мана-ла ахнрнь
Баһчуд дундань оньдин, оньдин үлгүр-ла
Бас Санджиров Николай Мартыновичин тускар келх кергтә.
Хальмг АССР-ин Приозёрн района (ода Хальмг Таңһчин Октябрьск район) Цаһан-Нур селәнд 1921-ч җилин һаха сарин 29-д төрсмн. 1941-ч җилин мөчн сард Дубовка балһсна багшин училищиг ончта сән дипломтаһар төгсәв. Төрскән Харсгч Алдр дән эклхд цергин инженерн сурһульд орхар шиидсмн. 1942-ч җилин лу сарла Иркутскин цергин инженерн сурһулиг төгсәһәд, лейтенант цолтаһар фронтд илгәгдв.
Рис2. Н.М.Санджиров
Новороссийск балһсна өөр Санджиров Николай Мартынович харслтын өмнк захар мин тосхх даалһвриг күцәһәд, түрүн ачлврнь болсн Улан Одна орденән авсмн. 1943-ч җилин ноха сарас авн взводтаһан хамдан дәәснә долан миңһнәс даву минмүдиг тәәлсмн. Боромля селәнә өөр автоматмудын асхрулҗасн сумдас әәлго улмта һазрт танкмудын хаалһиг медәд авчкв. Псел Хорол хойр һолын көвәд тагтмуд тосхх һазриг тодрулв.
Днепр һолыг һатлхд Санджиров чадмһа болн зөргтә болдгарн ончрсмн. Хойр салдста хамдан заһсчин оңһцд сууһад, тагт тосхх һазриг олҗ авхар пулемётмудын сумд дор Днеприн көндлң болн гүнинь кемҗәлв.
Операцин йовудт һурвн оңһцар дөрвн зун нәәмн рейс кеһәд, 6930 салдсиг, 80 тонн сумн, 16 тов, 698 тонн хот-хол, 620 ЯМ-5 гидг мин, 8 миномёт, ацата 19 тергиг чигн Днеприн һатц көвәһүр һатлһв.
1944-ч җилин така сарин 3-д СССР-ин Деед Зөвллин Президиумин зәрлгәр Николай Мартынович Санджировд аврлт уга дәәснлә бәрлдхд залу-зөрмгән үзүлснднь Советск Союзин Геройин цол зүүлһсмн. Украиныг сулдхснднь Николай Санджиров Александр Невскийин орденыг авв. Дарунь Төрскән Харсгч Алдр дәәнә орден болн дәкәд нег Улан Одна орденәр ачлгдв.
1944-ч җилин ноха сарин 18-д Польшад Николай Санджиров әмнәсн хаһцв. Өдгә цагин олн-әмтн энүнә туск дурсмҗ санандан хадлһад йовцхана.
Санджиров Николайин туск дун
Һурвн гинә төгәтә мотоцикл деернь
Һанцарн һарад суудг Николай Санджиров
Һанцарн һарад суудг Николай Санджиров
Герой гинә нериһән дуудулад йовна
Хар буру кесн гинә анкху церн гинә
Харңһу сөөһәрн сууҗ-һарад бәәнә
Харңһу сөөһән сууҗ һарад бәәхнь
Хәәртә Советин йосиһән сууһад һарад бәәҗ
Эрвәкә болсн гинә бичкн болв гинә
Үр күүкн Зоя гиһәд илгәһәд бәәнә
Энкр күүкн Зоя гинә күүкн
Үнтә эцк бәәҗ гинә асхрулад бәәнә
Цаһан саната Николай Санджиров
Цаһан-Нурин селәнд эргәд ирсн болхмб
Цаһан-Нуурин селәнд эргәд ирсн болхлаг
Цогц медләрн үлгүр болсн биләлә
Эн дун Октябрь района Цаһан-Нур селәнә бәәрн күн Басангова Мария Катаевнаһас бичгдсмн. Цаһан-Нур селәнә нег уульнц болн школ Санджировин нер зүүнә, Дубовка гидг балһснд чигн бас терүнә нертә уульнц бәәдмн.
Рис3. Д.А.Адьянов
Дулахн Адьянович Адьянов
Нернь туурсн нүүрләч Дулахн Адьянович Адьянов 1903-ч җилд Цекртә селәнд төрсмн. Арвн настаһасн авн баячудын мал хәрүләд йовдг бәәсмн. 1925-ч җиләс авн заһс бәрәд көдлҗ эклв. Дарунь Кировин нертә колхозд хөөч болҗ көдлсмн. Цекртихн бийән әрвллго көдлҗәсн учрар 1939-ч җилд колхозин ору нәәмн сай арслң болв. Тер цагт орн-нутгт тиим ик орута нег чигн колхоз уга бәәсмн. Күч-көлсндән сән ашд күрснднь Дулахн Адьянов Хальмг түрүн болҗ Ленинә орденәр ачлгдв. Эн нернь туурсн күүнә туск дуд Хальмгин альк болвчн һазрт дуулгдна. Негинь Элст балһснд бәәдг Амуланга Эрендженовна Горяева дуулна.
Аһарар нисдг самолет деернь
Адьяна Дулахн һарад сууһад бәәвлә
Адьяна Дулахн һарад сууһад бәәхнь
Аав-ла Сталин-ла харһад күүндәд бәәв
Алтн мөңгн медаляр ачлгдад бәәв-лә
Нег миңһн хөөнәснь хөөнәснь
Нег хурһ салһдг уга Адьяна Дулахн
Негл хурһ салһдг уга Адьяна Дулахн
Ленинә орденар ачлгдад бәәв
Деегүр нисдг самолет гидгнь
Депутат Дулахнь һарад сууһад бәәв
Депутат Дулахнь һарад сууһад бәәхнь
Деед советин хургтнь орлцад бәәв
Деед Комунна партьд шиидгдәд бәәв
Көк ширтә гинә самолет деернь
Көөрк Дулахн һарч сууһад бәәв
Көөрк Дулахн һарч сууһад бәәхнь
Кесг олн әмтн үлүг болад бәәв
Моторар нисдг самолет деернь
Мана хөөч Дулахнь һарч сууһад бәәв
Москваднь болсн хург деернь
Мөңгн тенвчн медаляр ачлгдад бәәв
Кировин болсн модн-ла гернь
Кировин колхоз дүңһәд бәәв
Килмҗтә ухата Адьян Дулахн
Кесг олн-әмтнә үлгүр болад бәәв.
Улан-ла кер мөрн гинәлә
Уудын кемлүлһн йовднгта биләлә
Улан-шар-ла гинә Адьяна Дулахн
Улана Йосна төлә гиһәд харсадгла билә
Сарул ухата Адьяна Дулахн
Советин йосндань харсад болад бәәнә
Советин йосндань харсад болад бәәхнь
Советин йосна төлә гиһәд әмән өгәд бәәв.
Төрскән Харсгч Алдр дән эклхд Адьяна Дулахн эврә дурарн фронтд одв. 110-ч Хальмг мөрн цергин салу дивизин 292-ч мөрн цергин полкин 4-ч эскадронд эңгин салдс болҗ церглҗәсмн. Сталинградын өөр, Ростов-на-Дону гидг балһснд, Ар Кавказд чигн дәәлдәд йовсн бәәҗ. Зәңг угаһар геедрв. Буровой гидг селәнә нег уульнц энүнә неринь зүүнә.
Баһ наста үйин улс тер баатрлг өдрмүд болн зөргтә күмсин туск дурсмҗсиг хадһлх зөвтә. Энүнә тускар эврән чигн март луга бәәҗ, дарук иргч үйнрт бас медүлх йоставидн. Эннь – мана әрүн керг, мана әрүн даалһвр болдг мөн. Дәәнә аврлт уга йовдлмуд кезәд чигн дәкнәс учршгоһин төләднь цуг эн тоотыг бас санх кергтә. Нарт-Делкән олн-әмтн мана өвкнр Алдр Диилвриг яһҗ, ямаран кевәр бәрсинь медҗ, маднд җирһл белглсн күмсин тускар мартх зөв уга.
Библиографический список
- Басангов, Б. Лотосовая дорога: [очерк о комиссаре Бадме Адучиеве] / Баатр Басангов // Басангов, Б. Правда минувших лет: Повесть и рассказы, очерки, пьесы, публицистика / Баатр Басангов – Элиста: Калм. кн. изд-во, 1972. – С.73-78.
- Мукебенов, Д. Боец, патриот, коммунист / Дорджи Мукебенов // Теегин Герл. – 1981. – №5. – С. 113-114.
- Нуура, В. Цагин тууҗд мөңкрсн, Цаһан Нуурин көвүн / Нуура Владимир // Хальмг үнн. – 2000. – 4 мая (№ 73). – Х. 3.
- Санджиев, А. Герой Войны с берегов Цаган-Нура / А. Санджиев // Изв. Калмыкии. – 2001. – 11 окт. (№ 217). – С. 3.
- Дадим больше мяса и шерсти [Текст] : [Чабаны-орденоносцы о своей работе] / Д. А. Адьянов, И. Г. Чавычалов, Х. С. Салтыков, И. П. Петров, Д. Т. Чидлеев. – Сталинград : Краев. кн-во, 1936 (т.-л. из-ва “Сталингр. правда”). – Обл., 32 с. : портр.; 17х13 см. – (Стахановцы Сталинградского края).
Количество просмотров публикации: -